Mazowsze w okresie rządów pierwszych Piastów długo pozostawało na marginesie zainteresowań zarówno władców, jak i hierarchów kościelnych. I choć w granicach młodego państwa polskiego mogło znaleźć się dość wcześnie, niewykluczone nawet, że w pierwszej połowie X wieku, to jego peryferyjne położenie spowodowało, że w chwili utworzenia w roku 1000 polskiej organizacji kościelnej było ono jedyną dużą dzielnicą pozbawioną własnego biskupstwa.
Sytuacja uległa zmianie w okresie wielkiego kryzysu monarchii piastowskiej w latach trzydziestych XI wieku, kiedy Mazowsze stało się miejscem schronienia części elit politycznych i duchowieństwa przed buntem pogańskim oraz najazdem czeskim. W następnych dziesięcioleciach rola dzielnicy mazowieckiej oraz jej ówczesnej stolicy w Płocku jeszcze bardziej wzrosła, a odtworzonemu w 1075 roku za panowania Bolesława Śmiałego arcybiskupstwu gnieźnieńskiemu zostało podporządkowane nowo utworzone biskupstwo, powstałe właśnie w tym mieście.
Z pierwszej płockiej katedry niewiele zachowało się śladów archeologicznych poza odkrytym wiele wieków później pochówkiem jej pierwszego biskupa, Stefana. Nie wiadomo nawet, czy była to solidna, murowana budowla, czy też skromna tymczasowa świątynia drewniana. Przed 1085 rokiem musiała ona być wybudowana przynajmniej częściowo, skoro pochowano w niej księżną Judytę Wratysławównę, a w 1102 roku także i jej męża, księcia Władysława Hermana, który za życia najchętniej przebywał właśnie w Płocku. Jednak ta pierwsza katedra została spalona w 1126 roku, za panowania Bolesława Krzywoustego, podczas najazdu Pomorzan, którzy zbezcześcili groby książęcych rodziców, rozrzucając ich szczątki po okolicy. Odbudową zniszczonej katedry zajął się od około 1130 roku jeden z najwybitniejszych biskupów płockich, a czwarty następca Stefana – Aleksander z Malonne. Jego długi pontyfikat (1129–1156) przypadał na przełomowy okres początków rozbicia dzielnicowego i walk o władzę między licznymi synami Krzywoustego. Nie był to dobry okres do wznoszenia katedr i troski o kulturę, tym większy podziw budzi więc doprowadzenie inwestycji do szczęśliwego końca. Katedra płocka, dzisiaj nosząca wezwanie Wniebowzięcia NMP, została uroczyście konsekrowana 8 listopada 1144 roku.
Jedynym zachowanym zabytkiem, będącym na wyposażeniu katedry płockiej w czasie jej konsekracji, są wspaniałe Drzwi Płockie zamówione w Magdeburgu latach 1152–1154, również przez Aleksandra z Malonne. Chociaż oryginał znalazł się jeszcze w średniowieczu w soborze św. Zofii w Nowogrodzie Wielkim, to w 1982 roku powróciła do płockiej katedry jego wierna kopia.
A. F.
Ilustracja: Oryginalne drzwi płockie w Nowogrodzie, Wikimedia Commons, domena publiczna
Creative Commons Uznanie autorstwa 3.0 Polska. Pewne prawa zastrzeżone na rzecz Muzeum Historii Polski.
